Купуялуулук коркунучта болгон учурда
Купуялуулук коркунучта болгон учурда
25.11.2024
Жалпы каталар жана алардан кантип сактануу керек
Күн сайын биз санариптик мейкиндикте көптөгөн издерди калтырабыз: логиндер, сырсөздөр, банктык реквизиттер. Бул маалыматтар - биздин акчага жана жеке маалыматка ачкыч болуп саналат. Бирок аларды коргоонун айкын маанилүүлүгүнө карабастан, көпчүлүк адамдар өздөрүнүн купуялуулугун көзөмөлдөөнү жоготуп, ошол эле каталарды жасай беришет. Эмесе, кандай адаттар бизди алсыз кылып жатканын жана өз маалыматыбызды коргоо үчүн аларды кантип өзгөртүү керектигин талдап көрөлү.
Эмне үчүн маалыматтарды коргоо критикалык мааниге ээ?
Жеке маалыматтарга көзөмөлдү жоготуу көп учурда оор кесепеттерге алып келет: эсептердеги акчаны уурдоо, социалдык тармактардагы эсептерди компромат кылуу, жеке кат-кабарлардын сыртка чыгышы. Көйгөй, көпчүлүк агып чыгуулар татаал хакердик чабуулдардан эмес, колдонуучулардын өздөрүнүн каталарынан улам келип чыкандыгында. Купуя маалыматтын жоголушуна - билимдин жетишсиздиги жана жөнөкөй шалаакылык себеп болууда.
Бүткүл дүйнөдөгүдөй эле Кыргызстанда да маалыматтардын купуялуулугу өтө маанилүү. Бирок, акыркы жылдары өлкө, коопсуздук чараларын күчөтүү зарылдыгын көрсөткөн бир катар окуяларга туш болду.
Кыргызстандагы маалыматтардын чыгып кетишинин мисалдары:
1. Хакерлер тобу Кыргызстандын 600 миңден ашуун жаранынын жеке маалыматтарын, анын ичинде ФАА, салыктын идентификациялык номерин, каттоо даректерин жана туулган күндөрүн жарыялаган. Бул окуя коомчулукта олуттуу кооптонууну жаратып жана маалыматтарды коргоону күчөтүү зарылдыгы тууралуу талкууларга алып келди.
2. Сайттагы алсыздыктын натыйжасында колдонуучунун маалыматтары жалпыга жеткиликтүү болуп калды. Бул сыртка чыгуу маалымат системаларын коргоонун алсыздыгын көрсөттү.
Жеке маалыматтарды коргоо боюнча чаралар:
Бул окуяларга жооп катары Кыргызстан маалыматтарды коргоону күчөтүү боюнча чараларды көрдү. Атап айтканда, жарандардын маалыматынын коопсуздугун көзөмөлдөгөн жана камсыз кылган Жеке маалыматтарды коргоо боюнча мамлекеттик агенттик түзүлдү.
Маалыматтарды сактоодо негизги каталар
1. Сырсөздөрдү кагазга же телефондун эскертүүлөрүнө жазуу
Эң кеңири таралган ката - сырсөздөрду блокнотто, кагаз беттерине же телефон жазууларында сактоо. Бул жазуулар оңой эле жоголуп кетет же туура эмес колго түшүп калып, бул сиздин каттоо эсебиңизге кирүү мүмкүнчүлүгүн заматта жоготууга алып келиши мүмкүн.
Кантип оңдоо керек:
Сырсөз менеджерлерин колдонуңуз. Булар, кокустан татаал комбинацияларды жаратуучу жана аларды шифрленген түрдө сактаган ишенимдүү программалар. Аларга кирүү өзүңүз түзгөн башкы сырсөз аркылуу гана мүмкүн болот.
2. Ар кандай кызматтар үчүн бир эле сырсөздү колдонуу
Көптөгөн колдонуучулар бардык каттоо эсептери үчүн бир сырсөздү тандашат, муну эстеп калуу оңой болот деп үмүттөнүшөт. Бирок, бир каттоо эсебин бузуу, чабуулчуга ошол эле сырсөз колдонулган бардык кызматтарга автоматтык түрдө мүмкүнчүлүк берет.
Кантип оңдоо керек:
Ар бир каттоо эсеби үчүн уникалдуу сырсөздөрдү түзүңүз. Эгер бул кыйын болсо, кайрадан татаал айкалыштарды автоматтык түрдө түзүп жана сырсөз менеджерлерин колдонуңуз.
3. Сырсөздү башка адамдарга билдирүү
Колдонуучулар көбүнчө сырсөздөрдү, кесепеттерин ойлобостон туугандары, достору же кесиптештери менен бөлүшөт. Ишеним акталган күндө да, эч ким кокусунан чыгып кетүүдөн же жазылган маалыматтарды жоготуудан камсыздалган эмес.
Кантип оңдоо керек:
Эч качан сырсөзүңүздү башкаларга бербеңиз. Эгер убактылуу жетүү керек болсо, кээ бир кызматтар сунуштаган биргелешип жетүү функцияларын колдонуңуз.
4. ПИН-коддорду жана сырсөздөрдү түзмөктөргө же карталарга жаздыруу
Адамдар көбүнчө PIN-коддорун унутуп калбоо үчүн картанын артына жазышат. Бул ыңгайлуу чечим сыяктуу көрүнөт, бирок картаңызды жоготуп алсаңыз, аны тапкан адам сиздин акчаңызга толук мүмкүнчүлүк алат.
Кантип оңдоо керек:
PIN-коддоруңузду жана сырсөздөрүңүздү жатка үйрөнүңүз же коопсуз тиркемеде сактаңыз, бирок аларды эч качан көрүнөө жерге жазбаңыз.
Ишенимдүү сырсөздөрдү түзүү эрежелери
1. Айкын комбинацияларды колдонбоңуз
"123456", "password" же туулган күн сыяктуу сырсөздөр автоматташтырылган чабуулдар аркылуу оңой бузулат. Сиздин сырсөз татаал жана акылга сыйбай турган болушу керек.
2. Узун жана татаал сырсөздөрдү түзүңүз
Күчтүү сырсөз кеминде 12 белгиден турат жана чоң жана кичине тамгаларды, сандарды жана атайын белгилерди камтыйт. Аты-жөнү жана туулган күнү сыяктуу жеке маалыматтардан алыс болуңуз.
Күчтүү сырсөздүн мисалы: X9&bL^3k!R@#.
3. Эки фактордук аутентификацияны колдонуңуз (2FA)
Бул ыкма кошумча коргоо катмарын кошот: сырсөз бузулуп калса да, эсепке кирүү үчүн СМС же атайын тиркемеден келген код талап кылынат, бул чабуулдарды бир топ кыйындатат.
Маалыматтарды иш жүзүндө коргоо
1. Түзмөктөрдү физикалык жактан коопсуздук менен камсыздаңыз
Эч качан телефондорду жана ноутбуктарды коомдук жайларда кароосуз калтырбаңыз. Татаал сырсөздү же биометрикалык коргоону (манжа изи, Face ID) орнотуңуз.
2. Антивирус программаларын колдонуңуз жана программалык камсыздоону үзгүлтүксүз жаңыртыңыз
Чабуулчулар көбүнчө программалардын эски версияларындагы кемчиликтерди колдонушат. Үзгүлтүксүз жаңыртуулар бул тешиктерди жаап жана бузуп кирүү коркунучун азайтат.
3. Коомдук Wi-Fi тармактарынан сак болуңуз
Кооптуу Wi-Fi тармактарын колдонуу - чабуулчулар үчүн трафигиңизди кармоонун эң оңой жолдорунун бири. Байланышыңызды шифрлөө жана маалыматтарыңызды коргоо үчүн VPN колдонуңуз.
Жакындарга үйрөтүү жана маалымдуулукту жогорулатуу
1. Жөнөкөй сөздөр менен түшүндүрүңүз
Үй-бүлөңүзгө жана досторуңузга сырсөз башкаргычтарды же эки факторлуу аутентификацияны кантип колдонуу керектиги боюнча так мисалдар жана практикалык көрсөтмөлөр менен маалыматыңызды коргоо эмне үчүн маанилүү экенин түшүнүүгө жардам бериңиз.
2. Алар менен коргоо чараларын жөнгө салыңыз
Улгайган туугандарыңыздын түзмөктөрүндө коргоо орнотууга жардам бериңиз. Эки фактордук аутентификация кантип иштээрин түшүндүрүңүз жана аны иш жүзүндө кантип иштетүүнү көрсөтүңүз.
3. Бирдей окшош сырсөздөрдүн коркунучу жөнүндө айтып бериңиз
Бардык каттоо эсептери үчүн бир сырсөздү колдонуу кооптуу экенин жана бир эле учурда бир нече кызматтарды хакерликке алып келиши мүмкүн экенин түшүндүрүңүз. Уникалдуу сырсөздөрдү түзүүгө жана сырсөз менеджерин кантип колдонууну көрсөтүүгө жардам бериңиз.
Маалыматтарды ишенимдүү коргоо - кыйын же кол жеткис нерсе эмес. Бул жөнөкөй эрежелер, алар аткарылса, көпчүлүк көйгөйлөрдөн оолак болууга жардам берет. Маалыматтарыңызды ачык калтырбаңыз, негизги маалыматты бейтааныш адамдарга ишенип бербеңиз жана каттоо эсептериңизди коргоого ар дайым даяр болуңуз. Адаттарыңыздын кичинекей өзгөрүүлөрү да тобокелдиктерди олуттуу түрдө азайтып жана купуялыгыңызды сактап калат.
Күн сайын биз санариптик мейкиндикте көптөгөн издерди калтырабыз: логиндер, сырсөздөр, банктык реквизиттер. Бул маалыматтар - биздин акчага жана жеке маалыматка ачкыч болуп саналат. Бирок аларды коргоонун айкын маанилүүлүгүнө карабастан, көпчүлүк адамдар өздөрүнүн купуялуулугун көзөмөлдөөнү жоготуп, ошол эле каталарды жасай беришет. Эмесе, кандай адаттар бизди алсыз кылып жатканын жана өз маалыматыбызды коргоо үчүн аларды кантип өзгөртүү керектигин талдап көрөлү.
Эмне үчүн маалыматтарды коргоо критикалык мааниге ээ?
Жеке маалыматтарга көзөмөлдү жоготуу көп учурда оор кесепеттерге алып келет: эсептердеги акчаны уурдоо, социалдык тармактардагы эсептерди компромат кылуу, жеке кат-кабарлардын сыртка чыгышы. Көйгөй, көпчүлүк агып чыгуулар татаал хакердик чабуулдардан эмес, колдонуучулардын өздөрүнүн каталарынан улам келип чыкандыгында. Купуя маалыматтын жоголушуна - билимдин жетишсиздиги жана жөнөкөй шалаакылык себеп болууда.
Бүткүл дүйнөдөгүдөй эле Кыргызстанда да маалыматтардын купуялуулугу өтө маанилүү. Бирок, акыркы жылдары өлкө, коопсуздук чараларын күчөтүү зарылдыгын көрсөткөн бир катар окуяларга туш болду.
Кыргызстандагы маалыматтардын чыгып кетишинин мисалдары:
1. Хакерлер тобу Кыргызстандын 600 миңден ашуун жаранынын жеке маалыматтарын, анын ичинде ФАА, салыктын идентификациялык номерин, каттоо даректерин жана туулган күндөрүн жарыялаган. Бул окуя коомчулукта олуттуу кооптонууну жаратып жана маалыматтарды коргоону күчөтүү зарылдыгы тууралуу талкууларга алып келди.
2. Сайттагы алсыздыктын натыйжасында колдонуучунун маалыматтары жалпыга жеткиликтүү болуп калды. Бул сыртка чыгуу маалымат системаларын коргоонун алсыздыгын көрсөттү.
Жеке маалыматтарды коргоо боюнча чаралар:
Бул окуяларга жооп катары Кыргызстан маалыматтарды коргоону күчөтүү боюнча чараларды көрдү. Атап айтканда, жарандардын маалыматынын коопсуздугун көзөмөлдөгөн жана камсыз кылган Жеке маалыматтарды коргоо боюнча мамлекеттик агенттик түзүлдү.
Маалыматтарды сактоодо негизги каталар
1. Сырсөздөрдү кагазга же телефондун эскертүүлөрүнө жазуу
Эң кеңири таралган ката - сырсөздөрду блокнотто, кагаз беттерине же телефон жазууларында сактоо. Бул жазуулар оңой эле жоголуп кетет же туура эмес колго түшүп калып, бул сиздин каттоо эсебиңизге кирүү мүмкүнчүлүгүн заматта жоготууга алып келиши мүмкүн.
Кантип оңдоо керек:
Сырсөз менеджерлерин колдонуңуз. Булар, кокустан татаал комбинацияларды жаратуучу жана аларды шифрленген түрдө сактаган ишенимдүү программалар. Аларга кирүү өзүңүз түзгөн башкы сырсөз аркылуу гана мүмкүн болот.
2. Ар кандай кызматтар үчүн бир эле сырсөздү колдонуу
Көптөгөн колдонуучулар бардык каттоо эсептери үчүн бир сырсөздү тандашат, муну эстеп калуу оңой болот деп үмүттөнүшөт. Бирок, бир каттоо эсебин бузуу, чабуулчуга ошол эле сырсөз колдонулган бардык кызматтарга автоматтык түрдө мүмкүнчүлүк берет.
Кантип оңдоо керек:
Ар бир каттоо эсеби үчүн уникалдуу сырсөздөрдү түзүңүз. Эгер бул кыйын болсо, кайрадан татаал айкалыштарды автоматтык түрдө түзүп жана сырсөз менеджерлерин колдонуңуз.
3. Сырсөздү башка адамдарга билдирүү
Колдонуучулар көбүнчө сырсөздөрдү, кесепеттерин ойлобостон туугандары, достору же кесиптештери менен бөлүшөт. Ишеним акталган күндө да, эч ким кокусунан чыгып кетүүдөн же жазылган маалыматтарды жоготуудан камсыздалган эмес.
Кантип оңдоо керек:
Эч качан сырсөзүңүздү башкаларга бербеңиз. Эгер убактылуу жетүү керек болсо, кээ бир кызматтар сунуштаган биргелешип жетүү функцияларын колдонуңуз.
4. ПИН-коддорду жана сырсөздөрдү түзмөктөргө же карталарга жаздыруу
Адамдар көбүнчө PIN-коддорун унутуп калбоо үчүн картанын артына жазышат. Бул ыңгайлуу чечим сыяктуу көрүнөт, бирок картаңызды жоготуп алсаңыз, аны тапкан адам сиздин акчаңызга толук мүмкүнчүлүк алат.
Кантип оңдоо керек:
PIN-коддоруңузду жана сырсөздөрүңүздү жатка үйрөнүңүз же коопсуз тиркемеде сактаңыз, бирок аларды эч качан көрүнөө жерге жазбаңыз.
Ишенимдүү сырсөздөрдү түзүү эрежелери
1. Айкын комбинацияларды колдонбоңуз
"123456", "password" же туулган күн сыяктуу сырсөздөр автоматташтырылган чабуулдар аркылуу оңой бузулат. Сиздин сырсөз татаал жана акылга сыйбай турган болушу керек.
2. Узун жана татаал сырсөздөрдү түзүңүз
Күчтүү сырсөз кеминде 12 белгиден турат жана чоң жана кичине тамгаларды, сандарды жана атайын белгилерди камтыйт. Аты-жөнү жана туулган күнү сыяктуу жеке маалыматтардан алыс болуңуз.
Күчтүү сырсөздүн мисалы: X9&bL^3k!R@#.
3. Эки фактордук аутентификацияны колдонуңуз (2FA)
Бул ыкма кошумча коргоо катмарын кошот: сырсөз бузулуп калса да, эсепке кирүү үчүн СМС же атайын тиркемеден келген код талап кылынат, бул чабуулдарды бир топ кыйындатат.
Маалыматтарды иш жүзүндө коргоо
1. Түзмөктөрдү физикалык жактан коопсуздук менен камсыздаңыз
Эч качан телефондорду жана ноутбуктарды коомдук жайларда кароосуз калтырбаңыз. Татаал сырсөздү же биометрикалык коргоону (манжа изи, Face ID) орнотуңуз.
2. Антивирус программаларын колдонуңуз жана программалык камсыздоону үзгүлтүксүз жаңыртыңыз
Чабуулчулар көбүнчө программалардын эски версияларындагы кемчиликтерди колдонушат. Үзгүлтүксүз жаңыртуулар бул тешиктерди жаап жана бузуп кирүү коркунучун азайтат.
3. Коомдук Wi-Fi тармактарынан сак болуңуз
Кооптуу Wi-Fi тармактарын колдонуу - чабуулчулар үчүн трафигиңизди кармоонун эң оңой жолдорунун бири. Байланышыңызды шифрлөө жана маалыматтарыңызды коргоо үчүн VPN колдонуңуз.
Жакындарга үйрөтүү жана маалымдуулукту жогорулатуу
1. Жөнөкөй сөздөр менен түшүндүрүңүз
Үй-бүлөңүзгө жана досторуңузга сырсөз башкаргычтарды же эки факторлуу аутентификацияны кантип колдонуу керектиги боюнча так мисалдар жана практикалык көрсөтмөлөр менен маалыматыңызды коргоо эмне үчүн маанилүү экенин түшүнүүгө жардам бериңиз.
2. Алар менен коргоо чараларын жөнгө салыңыз
Улгайган туугандарыңыздын түзмөктөрүндө коргоо орнотууга жардам бериңиз. Эки фактордук аутентификация кантип иштээрин түшүндүрүңүз жана аны иш жүзүндө кантип иштетүүнү көрсөтүңүз.
3. Бирдей окшош сырсөздөрдүн коркунучу жөнүндө айтып бериңиз
Бардык каттоо эсептери үчүн бир сырсөздү колдонуу кооптуу экенин жана бир эле учурда бир нече кызматтарды хакерликке алып келиши мүмкүн экенин түшүндүрүңүз. Уникалдуу сырсөздөрдү түзүүгө жана сырсөз менеджерин кантип колдонууну көрсөтүүгө жардам бериңиз.
Маалыматтарды ишенимдүү коргоо - кыйын же кол жеткис нерсе эмес. Бул жөнөкөй эрежелер, алар аткарылса, көпчүлүк көйгөйлөрдөн оолак болууга жардам берет. Маалыматтарыңызды ачык калтырбаңыз, негизги маалыматты бейтааныш адамдарга ишенип бербеңиз жана каттоо эсептериңизди коргоого ар дайым даяр болуңуз. Адаттарыңыздын кичинекей өзгөрүүлөрү да тобокелдиктерди олуттуу түрдө азайтып жана купуялыгыңызды сактап калат.
Бизге соцтармактарга катталыңыз
